Historia notariatu

Notariat polski ma wielowiekową, burzliwą, a tym samym niezwykle ciekawą historię. Jego początki sięgają odległych czasów średniowiecza, a co za tym idzie często przeplatają się z legendą. Pierwsze wzmianki o notariuszach związane są z działalnością notariatu kościelnego. Pewne jest to, że w 1284 roku arcybiskup Jakub II Świnka uzyskał od ówczesnego papieża Marcina IV zgodę na mianowanie przez arcybiskupa gnieźnieńskiego 2 notariuszy publicznych. W 1287 roku jeden z nich, notariusz Budzisław, pracujący w kancelarii arcybiskupiej, sporządził pierwszy znany na ziemiach polskich dokument notarialny. Kolejne dokumenty pojawiać się zaczęły nieprzerwanie po 1309 roku. Choć w Polsce znani byli i występowali także notariusze cesarscy, to większą rolę odegrali notariusze papiescy, dlatego też w średniowieczu notariusze pracowali głównie dla diecezji, spisując i redagując akty na podstawie wzorcowych formularzy. Notariuszy zatrudniała również kancelaria królewska oraz nieliczne grono osób prywatnych. Rozkwit średniowiecznego notariatu paradoksalnie zawdzięczamy wojnom i procesom prowadzonym w XV wieku z Zakonem krzyżackim, podczas których istotną rolę odgrywały tzw. instrumenty, czyli wiarygodne dokumenty notarialne. “Ars notaria” należała w średniowieczu do sztuk wyzwolonych i rozumiana była jako umiejętność spisywania i redagowania aktów, z reguły w oparciu o wzorcowe formularze czynności. Stopniowo od notariuszy, którymi mogły być tylko osoby, które uzyskały od biskupa zaświadczenie o “cnotliwym życiu i dobrej sławie”, zaczęto wymagać także wiedzy prawniczej.

Dużą rolę w rozwoju notariatu w Rzeczypospolitej odegrała ustawa o zapisach z 1588 roku, która wprowadziła nakaz wpisywania hipoteki do ksiąg sądowych. Zaskakującym jest fakt, iż to na gruncie prawa ziemskiego (szlacheckiego), w którym długo nie występował notariat publiczny, ukształtowały się zalążki funkcji i samo pojęcie „rejent” (regent) i „rejentura” (regentura), które następnie stały się synonimem słowa „notariusz” i „notariat”. Otóż pod koniec XVI wieku w kancelarii sądów szlacheckich wyodrębniono rejenturę (regenturę) z jej przedstawicielem – rejentem (regentem). Pierwsza urzędowa wzmianka o rejencie (regencie) w kancelarii sądu grodzkiego pochodzi z 1601 roku, wymieniają go także konstytucje (ustawy) sejmowe z XVII wieku. Wciąż jednak rejent (regent) zajmował pozycję odmienną od notariusza publicznego, zbliżoną bardziej do wyspecjalizowanego urzędnika kancelarii sądowej.

Powodujące upadek Rzeczypospolitej rozbiory przeprowadzone w latach: 1772, 1793 i 1795, uniemożliwiły dalszy rozwój i ewolucję notariatu polskiego. Na przestrzeni niemal 200 lat, w trakcie których nie istniało państwo polskie, notariat funkcjonujący w Księstwie Warszawskim i później w Królestwie Polskim, notariat galicyjski i notariat pruski różniły się od siebie zarówno pod względem organizacyjnym, jak i pod względem zakresu i charakteru czynności notarialnych.

Unifikacja notariatu polskiego nastąpiła w czasach II Rzeczypospolitej, pod odzyskaniu niepodległości. Notariat tego okresu stanowił podstawowy wzorzec prawny i moralny dla następnych pokoleń notariuszy, bowiem to właśnie w tzw. dwudziestoleciu międzywojennym notariusze stworzyli odrębną w skali całego kraju grupę zawodową, świadomą swych celów i swego znaczenia dla odbudowy państwa polskiego. Długi okres prac nad ogólnopolskim prawem o notariacie, w którego powstanie zaangażowanych było wiele znamienitych osobistości, jak choćby wybitny prawnik, adwokat i notariusz Witold Prądzyński, zaowocował wydanym dnia 27 października 1933 roku rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Prawo o notariacie, nazywanym też „konstytucją notariatu polskiego”. Rozporządzenie to, oparte na najlepszych europejskich wzorcach odwołujących się w dużej mierze do francuskiego ustawodawstwa notarialnego, odegrało istotną rolę w dalszym rozwoju instytucji notariatu w Polsce i pozwoliło na zachowanie tradycji wolnego notariatu nawet w niesprzyjającym okresie powojennym notariatu państwowego. Zgodnie z rozporządzeniem notariusze zdefiniowani zostali jako funkcjonariusze publiczni, co umożliwiło nadanie notariatowi – po raz pierwszy w skali całego kraju – statusu samorządu zawodowego, choć tylko na podstawowym szczeblu izb, tworzonych w okręgach sądów apelacyjnych, bez drugiego, ogólnopolskiego stopnia. Na mocy rozporządzenia utworzono 7 izb notarialnych – w Warszawie, Poznaniu, Lwowie, Krakowie, Lublinie, Wilnie i Katowicach. Od kandydatów na notariuszy wymagano ukończenia 30 roku życia, uniwersyteckich studiów prawniczych, 5-letniej aplikacji notarialnej, zakończonej egzaminem notarialnym. Po zdaniu egzaminu aplikant stawał się asesorem notarialnym. Nie wiązało się z tym żadne uprawnienie do zatrudnienia w kancelarii czy pierwszeństwo w zakresie mianowania, a jedynie możliwość uzyskania upoważnienia do zastępowania notariusza. W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości w Polsce działało około 600 notariuszy. W chwili wejścia w życie jednolitego Prawa o notariacie było ich 779, zaś do chwili wybuchu II Wojny Światowej liczba ta wzrosła do 845.

Tradycje odnoszące się do notariatu, a powstałe i ugruntowane w czasach międzywojennych, przetrwały ciężki okres II wojny światowej. W latach okupacji notariat w Polsce uległ dezorganizacji i w zasadzie przestał funkcjonować. Symbolem tego okresu mogą być następujące dane: w warszawskiej izbie notarialnej zginęło lub zmarło przed zakończeniem wojny 77 notariuszy, w izbie lubelskiej – 30 notariuszy, zaś w najmniejszej przed wojną izbie katowickiej starty były szczególnie duże i dotknęły aż 80 % notariuszy. Represje ze strony władz radzieckich dotknęły także w dużym stopniu notariuszy na terenie apelacji wileńskiej i lwowskiej, a notariusze znaleźli się wśród polskich jeńców rozstrzelanych w Katyniu i Charkowie.

W Polsce Ludowej przez kilka pierwszych lat obowiązywał stan prawny z II Rzeczypospolitej, jednak na mocy ustawy z 25 maja 1951 roku notariat został upaństwowiony, zamiast kancelarii stworzono państwowe biura notarialne, a notariusze stali się pracownikami państwowymi, utrzymując jednocześnie status osób zaufania publicznego. Zlikwidowany też został samorząd korporacyjny notariuszy. W 1955 roku zakres obowiązków notariuszy uległ rozszerzeniu – przekazano im obowiązki wydawania nakazów zapłaty w uproszczonych postępowaniach cywilnych oraz przyjmowania oświadczeń o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku w postępowaniu spadkowym. Od 1964 roku do obowiązków biur notarialnych należało również prowadzenie ksiąg wieczystych.

W roku 1989 wprowadzono nowe Prawo o notariacie, które umożliwiało wykonywanie zawodu notariusza w państwowych biurach notarialnych i w indywidualnych kancelariach notarialnych. Zarówno notariusze zatrudnieni w biurze notarialnym, jak też prowadzący indywidualną kancelarię działali jako osoby zaufania publicznego, a dokonywane przez nich czynności miały charakter dokumentu urzędowego. Zakres wykonywanych czynności obu grup różnił się, m.in. tym, że notariusz prowadzący indywidualną kancelarię nie mógł przyjmować dokumentów na przechowanie ani dokonywać czynności w postępowaniu wieczystoksięgowym.

Decydujące o obliczu współczesnego notariatu polskiego zmiany wprowadzone zostały na mocy kolejnej, bardzo ważnej w XX-wiecznych dziejach instytucji ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku – Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 22, poz. 91). Notariuszom przywrócono status osoby zaufania publicznego, zaś immanentną częścią reformy stało się stworzenie organów samorządu notarialnego, wyposażonego we własny zakres kompetencji.

W dziejach polskiego notariatu rozpoczął się nowy jakościowo etap. Sprawny i szybki przebieg procesu transformacji notariatu w okresie przejściowym, przewidzianym w ustawie z 1991 roku, możliwy był dzięki zachowaniu przez środowisko polskich notariuszy także w okresie powojennym istnienia notariatu państwowego, żywej tradycji podstawowych zasad i rozwiązań modelowych nowoczesnego notariatu. O sile tej tradycji, potrzebie odwoływania się do najlepszych wzorców stworzonych podczas ewolucji instytucji na ziemiach polskich, świadczy dobitnie fakt, iż podstawowe rozwiązania strukturalne i modelowe nowego Prawa o notariacie z 1991 roku nawiązywały wyraźnie do rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 1933 roku, unifikującego polski notariat.

____________________________________________________________

Na podstawie: „Notariat” Piotr Langowski wyd. LEX 1998, „Notariat polski w rozwoju dziejowym” prof. Dorota Malec, Uniwersytet Jagielloński opracowała Aleksandra Ziemak – aplikant notarialny Izby Notarialnej w Gdańsku.